متن سخنرانی پیرامون عقد اخوت در روز غدیر

بسم الله الرحمن الرحیم

حضرت موسى علیه السّلام‏ یوشع بن نون را جانشین خود کرد،و حضرت عیسى شمعون الصّفا را خلیفه خود قرار داد و حضرت سلیمان علیه السّلام ملّت خود را برا جانشینى آصف بن برخیا گواه گرفت،و جناب رسول خدا بین اصحاب خود عقد برادرى برقرار کرد،به این خاطر عقد برادرى در این روز با برادران مؤمن‏ سزاوار است و کیفیت آن بصورتى که شیخ ما در کتاب«مستدرک الوسائل»از کتاب«زاد الفردوس»نقل فرموده است چنین‏ است:دست راست خود را بر دست راست برادر مؤمن خود بگذارد،و بگوید:
وَاخَیْتُکَ فِی اللَّهِ وَ صَافَیْتُکَ فِی اللَّهِ وَ صَافَحْتُکَ فِی اللَّهِ وَ عَاهَدْتُ اللَّهَ وَ مَلائِکَتَهُ وَ کُتُبَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ الْأَئِمَّهَ الْمَعْصُومِینَ عَلَیْهِمُ السَّلامُ عَلَى أَنِّی إِنْ کُنْتُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّهِ وَ الشَّفَاعَهِ وَ أُذِنَ لِی بِأَنْ أَدْخُلَ الْجَنَّهَ لا أَدْخُلُهَا إِلا وَ أَنْتَ مَعِی
در راه خدا برادرت شدم،و در راه خدا دوست با صفایت گشتم،و در راه خدا با تو دست دادم،و با خدا و فرشتگان،و کتابهایش و رسولان و پیامبرانش،و امامان معصوم(درود بر آنان)عهد کردم،بر اینکه اگر از اهل بهشت و شفاعت بودم،و به من اجازه داده شد.که وارد بهشت شوم،به بهشت وارد نشوم مگر اینکه تو هم با من باشى. آنگاه براد مؤمن بگوید:پذیرفتم سپس بگوید:همه حقوق برادرى را از توس اقط کردم،به جز شفاعت و دعا و زیارت.
فیض کاشانى در کتاب«خلاصه الاذکار»،صیغه اخوّت را قریب به همین صورت‏ ذکر کرده،آنگاه فرموده:طرف مقابل قبول نماید براى خود،یا موکّل خود به لفظى که دلالت بر قبول نماید.سپس از یکدیگر جمیع‏ حقوق برادرى را جز دعا و زیارت ساقط کنند.

حدیث عقد اخوت

1-حضرت رسول الله(ص) در قضیه حدیث اخوت که میان صحابه عقد اخوت بست ، امیر المؤمنین عرض می‌کند:

قد ذهب روحی و انقطع ظهری حین رأیتک فعلت بأصحابک ما فعلت غیری

یا رسول الله ! قلبم از جا در می‌آمد که دیدم بین همه صحابه عقد اخوت بستی مثلاً بین سلمان و ابوذر ، بین ابوبکر و عمر و امثال اینها ولی بین من و بین کسی صیغه برادری نخواندی ، مرا برادر نکردی .

حضرت فرمود: والذی بعثنی بالحق، ماأخّرتک إلا لنفسی

قسم به خدائی که مرا به حق مبعوث فرموده اگر تو را با کسی برادر نکردم ، تو را برای خودم ذخیره کرده‌ام تأخیر انداخته بودم.

أنت منّی بمنزله هارون من موسی غیر أنّه لا نبی بعدی و أنت أخی و وارثی

جایگاه تو نسبت به من همانند جایگاه حضرت هارون نسبت به حضرت موسی است

وقتی پیغمبر اکرم این سخن را فرمود ، اضافه فرمودند :أنت أخی و وارثی

علی جان تو برادر منی، تو شایستگی داری که با من عقد برادری و أخوت برقرار کنی، و وارثی تو وارث من هستی.

امیرالمؤمنین عرض کرد: یا رسول الله، من وارث تو هستم، چه چیزی از تو ارث می‌برم؟ مال و منال؟ حضرت فرمود: آنچه که اوصیای پیامبران گذشته از پیامبران ارث می‌بردند تو هم همان را از من ارث می‌بری.

قال: یا رسول الله! ما ورّث الأنبیاء من قبلک؟

امیر مومنان عرض کرد: ارث پیامبران قبل از تو چه بود؟

قال: کتاب ربهم و سنه نبیهم.

حضرت فرمود: اینها کتاب پروردگارشان و سنت پیامبر خودشان را برای اوصیای خود ارث می‌گذاشتند.

بعد حضرت فرمود:

أنت معی فی قصری فی الجنه مع فاطمه ابنتی و أنت أخی و رفیقی،

علی جان تو در قصر بهشتی و در باغهای بهشتی با من هستی در معیّت حضرت فاطمه دختر من و فرمود: توهم برادر من هستی و هم رفیق و دوست من هستی.

سپس حضرت این آیه شریفه 47 سوره حجر را خواندند:

إخواناً علی سرُرٍ متقابلین.

مدارک- کتاب الدرّ المنثور سیوطی، ج4، ص371 و مناقب احمد بن حنبل، ص94 و تذکره الخواص آقای ابن‌جوزی، ص24. آنجا می‌فرماید: «این حدیث صحیح است و رجاله ثقات. جناب ابن‌حبان در ثقاتش، ج1، ص141 نقل می‌کند. آقای ابن‌ابی عاصم متوفای 287در کتاب الآحاد و المثانی، ج5، ص172 این رو نقل می‌کند. جالب این است که این کتاب اخیراً در عربستان سعودی و در ریاض چاپ شده و یکی از شخصیتهای علمی عربستان جناب دکتر فیصل احمد این را تحقیق کرده که در حقیقت استادیار دانشگاه امام محمد بن سعود ریاض است و شاید پنجاه مصدر از مصادر اهل سنت این روایت رو نقل کرده‌اند.

طبرانی روایت زیبایی از جابر بن عبد الله انصاری نقل می‌کند که روزی نبی مکرم (صلى الله علیه و آله) فرمود:

مکتوب على باب الجنه: محمد رسول الله صلى الله علیه و سلم، علی أخو رسول الله، قبل أن تخلق السماوات و الأرض بألفی سنه.

دو هزار سال قبل از آنکه بهشت آفریده شود، در بالای درب بهشت نوشته شده: محمد رسول خداست، علی برادر اوست.

المعجم الأوسط للطبرانی، ج5، ص343 ـ تاریخ بغداد للخطیب البغدادی، ج7، ص398 ـ تاریخ مدینه دمشق لإبن عساکر، ج42، ص59 ـ مناقب علی بن أبی طالب لإبن مردویه الأصفهانی، ص100 ـ المناقب للخوارزمی، ص144

نکاتی درباره عقد اخوت:

الف: این عقد تعهداتی همچون ارث و محرمیت افراد وابسته به طرفین ایجاد نمی‌کند. بنابراین این افراد از هم ارث نمی‌برند و هیچ‌گونه رابطه محرمیت میان وابستگان آن‌ها ایجاد نمی‌شود.

ب: این عقد، فقط میان دو مرد یا دو زن بسته می‌شود و هیچ زن و مردی نمی‌توانند این عقد را بین خود جاری کنند و خواهر و برادر شوند.

ج: لازم نیست صیغه عقد اخوت حتماً به عربی خوانده شود، بلکه اگر آن را به فارسی یا زبان دیگری هم جاری کنند صحیح است؛ اما باید الفاظی را بکار برند که معنی این عقد را برساند.

د: اگر دو خانم، بخواهند با هم عقد خواهری برقرار کنند در صورت خواندن عقد به عربی، باید ضمیرهای مذکر را تبدیل به ضمیر‌های مونث کنند.

با توجه به نکات گفته شده مضمون این عقد رعایت برخی امور معنوی نسبت به یکدیگر در دنیا و پس از مرگ است. مثلاً برادران متعهد می‌شوند که در دنیا همدیگر را از دعا فراموش نکنند و در آخرت هم اگر از اهل نجات و شفاعت باشند، همدیگر را شفاعت کنند.

شیوه برقراری:

دو برادر یا دو خواهر دست راست خود را به هم می‌دهند و یکی از آنان صیغه عقد اُخُوَت را می‌خواند و دیگری مفاد آن را قبول می‌کند.

متن عربی عقد: ابتدا یکی از آنها این متن را با توجه به معنای آن می‌خواند: «وَاَخَیْتُکَ فِی اللَّهِ وَ صَافَیْتُکَ فِی اللَّهِ وَ صَافَحْتُکَ فِی اللَّهِ وَ عَاهَدْتُ اللَّهَ وَ مَلَائِکَتَهُ وَ کُتُبَهُ وَ رُسُلَهُ وَ أَنْبِیَاءَهُ وَ الْأَئِمَّهَ الْمَعْصُومِینَ (ع) عَلَى أَنِّی إِنْ کُنْتُ مِنْ أَهْلِ الْجَنَّهِ وَ الشَّفَاعَهِ وَ أُذِنَ لِی بِأَنْ أَدْخُلَ الْجَنَّهَ لَا أَدْخُلُهَا إِلَّا وَ أَنْتَ مَعِی»

سپس طرف دیگر در جواب او می‌گوید: «قَبِلْتُ»

باز هم نفر اول می‌گوید : «أَسْقَطْتُ عَنْکَ جَمِیعَ حُقُوقِ الْأُخُوَّهِ مَا خَلَا الشَّفَاعَهَ وَ الدُّعَاءَ وَ الزِّیَارَه»

ترجمه: نفر اول می‌گوید: «به خاطر خدا با تو برادری و صفا (یکرنگی) می‌ورزم به خاطر خدا دستم را در دستت قرار می‌دهم؛ و در پیشگاه خدا و فرشتگان و کتاب‌ها و فرستادگان او عهد می‌کنم که اگر از اهل بهشت و شفاعت باشم و اجازه ورود در بهشت را یابم، بدون تو وارد بهشت نشوم».

سپس نفر دوم می‌گوید: «قبول کردم».

باز برادر اول می‌گوید «تمام حقوق برادری به جز حق شفاعت و دعا و دید و بازدید را از تو ساقط کردم».

بدین ترتیب این دو نفر با هم برادر ایمانی یا خواهر ایمانی می‌شوند و باید در دعاها و زیارت‌ها همدیگر را فراموش نکنند.

عقد اخوت در زمان رسول الله ص

رسول خدا صلی الله علیه و آله دوبار بین اصحابش پیمان برادری ایجاد کرد که اولی در مکه بود و در طی آن بین گروهی از مهاجران پیمان برادری اجرا کرد. ابن حبیب در کتابش به نام المحبر می‌نویسد: د رمکه رسول الله صلی الله علیه وآله بین خود و علی علیه‌السلام پیمان برادری بست و حمزه بن عبدالمطلب را با زید بن حارثه و ابوبکر را عمر و عثمان بن عفان را با عبدالرحمان بن عوف …. برادر نمود.

اما پس از هجرت به مدینه و به دلیل وجود شرایط خاص و دشوار بوجود آمده برای مهاجران به مدینه، پیامبر بار دیگر اقدام به اجرای عقد اخوت نمود البته نکته قابل توجه در این عقد آن است که علی رغم آنکه پیامبر بین هریک از مهاجران با یک نفر از انصار عقد اخوت می‌بست با این حال خود مجددا با علی بن ابی‌طالب عقد اخوت بست نه با یکی از انصار. در این مرحله ابوبکربن ابی قحافه با خارجه بن زهیر خزرجی، عمر بن خطاب با عبان بن مالک خزرجی و عثمان بن عفان با اوس بن ثابت بن منذر خزرجی … سلمان فارسی با ابوالدرداء عویمر … عقد برادری بستند.

جهت مطالعه و کسب اطلاعات بیشتر در مورد کسانی که نامشان در تاریخ آمده است می‌توانید به کتاب‌های زیر مراجعه فرمایید:

1. شیخ طوسی، الامالی، ص587.

2. مجلسی، بحارالانوار، ج38، ص333.

3. امینی، الغدیر،‌ج3. (و در مورد عقد اخوت امیرالمومنین صفحات 111 تا 125

آثار عقد اخوت

بدون شک این عقد از جهت اجتماعی موجب تالیف قلوب و جلب محبت و احیای روحیه همکاری است از نظر معنوی نیز ثمره ای بس ارزنده دارد که همان تعهد شفاعت است شفاعت اصلی است که مابر مبنای تعالیم قرآن آن را پذیرفته بدان معتقدیم، و می دانیم که خداوند متعال به هر کس بخواهد اذن شفاعت می دهد[7] یک دسته از شفاعت کنندگان در قیامت همان مؤمنانند، البته به اذن پروردگار.

بنابراین انسان با خواندن این عقد در حقیقت راهی به سوی رحمت و رضوان پروردگار عالم می گشاید ولی باید توجه داشت آثاری که بر برادری نسبی و برادری رضاعی چون محرمیت، ارث و صله رحم مترتب است، بر این برادری مترتب نیست.

بنابراین دو نفر که با هم عقد اخوت می خوانند، باید از اختلاط با محارم یکدیگر خودداری کرده وبدانند که این عقد موجب نمی شود هر یک از آن دو نسبت به خواهران، دختران و مادر دیگری محرم شود.

صیغهء اخوّت یک نوع پیمان برادری دو مسلمان با یکدیگر است که در شداید یار و کمک کاریکدیگر باشند و همدیگر را به انجام کارهای خیر سفارش کنند و برای یکدیگر دعا کنند.

این کار بسیار خوب را پیامبردر سال اوّل هجرت (1) در مدینه بین مسلمانان ایجاد کرد تا در ضمن این که محبتشان به یکدیگر زیاد می شود, از تفرقه و جدایی که بین افراد پیش می آید, جلوگیری کند. این کار در صدر اسلام در حل مشکلات , بسیارمفید واقع شد و گره های مشکل از کار مسلمانان در جنگ ها و دیگر امور اجتماعی را باز کرد.

همان گونه که در متن صیغه عقد برادری آمده است اقتضای این برادری شریک ساختن طرف دیگر در دعا ، زیارت وشفاعت است. یعنی اگر دعا نمود به برادر خویش نیز دعا کند و اگر به زیارت اولیای خدا مانند پیامبر و ائمهنائل شد از جانب او نیز زیارت کند. همچنین در قیامت اگر حق شفاعتی نصیب او گردید ، از وی شفاعت نماید.

عقد اخوت یک تعهد اخلاقی است که تعهد و التزام به آن نیز اخلاقی است ؛ بنابراین اگر دو طرف توافق کنند می تواند لغو شود و صیغه خاصی برای لغو آن نیست.

در عقد اخوت احکام فقهی مانند ارث و محرمیت … وجود ندارد.به عنوان مثال این عقد موجب نمی شود دو نفری که با هم عقد اخوت خوانده اند نسبت به خواهران، دختران و مادر دیگری محرم شود.

صیغه عقد اخوت, میان مرد و زن نامحرم جایز نیست.

اینجا یک مسئله ای است که باید آن را عرض کنم و آن این است که پیغمبر اکرم هنگامی که مهاجرین از مکه به مدینه آمدند همانطور که مکرر شنیده اید میان آنها و انصار عقد اخوت یعنی پیمان برادری برقرار کرد. هر یک از مهاجرین را با یکی از انصار، یا خودشان همدیگر را انتخاب می کردند و پیغمبر اکرم آنها را برادر یکدیگر قرار می داد. مسئله برادر خواندگی یا عقد اخوت، الان هم مطرح است. لابد در کتابهای دعا مثل مفاتیح الجنان خوانده اید که در روز هجدهم ماه ذی الحجه که روز غدیر است، سنت است که مسلمانان با یکدیگر صیغه برادری بخوانند و پس از آن حقوقی بر یکدیگر علاوه پیدا می کنند، مثلا به یکدیگر حق پیدا می کنند که یکدیگر را در مواقع دعا فراموش نکنند، حق پیدا می کنند که در قیامت از یکدیگر شفاعت کنند، حق پیدا می کنند که در خوبیها هر یک دیگری را مقدم بدارد بر دیگران، و از این قبیل.
گفتیم پیغمبر اکرم در صدر اسلام عقد اخوت بست میان مهاجرین و انصار و حتی در ابتدا میان آنها ارث برقرار کرد یعنی گفت اینها از یکدیگر ارث می برند. البته این یک حکم استثنائی بود برای مدت معین. اگر یک مهاجر می مرد، چیزی اگر داشت به برادر انصاری او می رسید، و برعکس. در آن مدتی که مسلمین در مضیقه بودند پیغمبر این حکم را برقرار کرد، بعد حکم را برداشت و فرمود ارث بر همان اساس قرابت و خویشاوندی است، که هنوز هم این حکم باقی است و در همان جاست که مسئله برادری پیغمبر با امیرالمؤمنین مطرح است. این را اهل تسنن هم قبول دارند

احکام عقد اخوت و برادری

پیمان برادری

با مرور کتاب‌های فقهی عامه و خاصه نمایان‌گر این است که هر چند بین برخی از صاحب‌نظران عامه پیمان برادری نسخ شده است، و نیز در صورت عدم نسخ آن، در بار? ایجاد حقوق بر اثر آن، اختلاف است ؛ دانشمندان مکتب اهل بیت علیهم السلام جواز جاری ساختن و عدم نسخ آن را تأیید می کنند و نیز بر اسقاط عمد? حقوق برادری هنگام خواندن صیغه‌ی عقد، اتفاق نظر دارند.

احکام مورد اتفاق علما را در این باره

1. پیمان برادری تنها میان برادران اجرا می‌گردد و هیچ‌گونه اثر شرعی از قبیل محرمیت با محارم یکدیگر، ارث و… بر آن بار نمی‌شود.

2. در پیمان برادری لازم است صیغه اخوت خوانده شود اما این‌که حتماً به عربی یا صیغ? خاصی خوانده شود هیچ تعیین و تصریحی بر آن وارد نشده است.

3. با خواندن صیغه برادری هیچ وظیفه‌ای بر انسان تکلیف نمی‌شود و اجرای صیغه تنها برای استحکام مودت و صمیمیت بین مؤمنان است.

سؤال: آیا در روزی غیر از روز عید غدیر نیز می‌توان صیغه‌ی عقد اخوت جاری کرد؟

مقام معظم رهبری در پاسخ می‌فرمایند:

این که اجرای عقد اخوت منحصر به عید غدیر باشد معلوم نیست اگر چه عمل کردن و اکتفای به روز عید غدیر بهتر و موافق احتیاط است.

سؤال: آیا لازم است عقد اخوت یا صیغه‌ی مشهور خوانده شود یا این‌که با هر زبان و صیغه‌ای می‌توان خواند؟

مقام معظم رهبری می‌فرمایند: 

به هر روشی می‌توان آن را اجرا کرد گرچه رعایت صیغه مخصوص و مأثور بهتر است

چند نکته
1- عقد اخوت بین زنان
اخوت در لغت عرب معادل مفهوم برادری نیست، بلکه معنایی گسترده تر دارد، که خواهری را نیز شامل می شود اهل لغت می گویند ((اخ یعنی کسی که در یک صلب یا یک رحم با تو مشترک است)) بنابراین اخوت، خواهر را نیز شامل می شود به همین دلیل معادل عربی خواهر، یعنی اخت، مؤنث اخ به حساب می آید از این رو تمام دستوراتی که درباره اخوت مؤمنان وارد شده به طور یکسان شامل زنان و مردان می شود.
حضرت رسول مکرم اسلام نیز به هنگام ایجاد اخوت بین مؤمنان در مدینه، دخترش فاطمه زهرا سلام الله علیها را با همسرش ام سلمه خواهر کرد.
الغدیر, ج 3, ص 113. به نقل از سایت حوزه

2-حریم شرعی این عقد
عقد اخوت یک تعهد اخلاقی است که تعهد و التزام به آن نیز اخلاقی است؛
بنابراین اگر دو طرف توافق کنند می تواند لغو شود و صیغه خاصی برای لغو آن نیست.
در عقد اخوت هیچ اثر فقهی مانند ارث و محرمیت … ایجاد نمیگردد.
لازم است صیغه اخوت خوانده شود اما این‌که حتماً به عربی یا صیغۀ خاصی خوانده شود هیچ خاصی تصریحی بر آن وارد نشده است.
البته مقام معظم رهبری می‌فرمایند:
به هر روشی می‌توان آن را اجرا کرد گرچه رعایت صیغه مخصوص و مأثور بهتر است.
صیغه عقد اخوت، میان نامحرم جایز نیست.